De Amarna periode.
Zonder de invloed van Akhenaten zou Aten slechts een minder belangrijke rol hebben gespeeld in de historie van het oude Egypte. Het is gedurende de 12e Dynastie in het verhaal van Sinuhe dat er voor het eerst sprake is van Aten als een zonneschijf maar dan nog slechts als aspect van de zonnegod Ra. Het lijkt erop dat Aten gedurende de regeringsperiode van Amenhotep III een rol van grotere betekenis ging spelen maar het was Akhenaten die de Amarna revolutie (Atenisme) begon en Aten verhief tot de “enige echte god”.
Akhenaten bouwt tempels voor Aten en andere bouwwerken in de omgeving van de tempel van Amon (Karnak). In de beginperiode werden naast Aten ook nog steeds de traditionele goden aanbeden maar in het vijfde regeringsjaar, op de dertiende dag van de achtste maan begint de koning welke een maand daarvoor zijn naam had veranderd van Amenhotep IV in Akhenaten de bouw van de stad Akhetaten (De horizon van Aten). Gedurende het zevende regeringsjaar van Akhenaten werd Akhetaten de hoofdstad van Egypte. Door de verplaatsing van zijn hof naar deze nieuwe hoofdstad en onttrok zich zo aan de invloed van het traditionele centrum van religieuze en politieke macht.
Het negende regeringsjaar markeert het moment van vele en vooral radicale veranderingen. Akhenaten beval de schending van alle tempels van de god Amon en de vernietiging van zijn beeltenis en die van de andere goden in heel Egypte. Velen zien Akhenaten als een pacifist, maar we doen er goed aan ons te realiseren dat al deze radicale veranderingen niet konden plaats vinden zonder gebruik te maken van enige vorm van geweld. Akhenaten voerde een programma van religieuze hervormingen uit waarmee Aten niet langer de “superieure god” was maar werd verheven tot “de enige echte” god en verbood de verering van alle andere goden, openlijk en in de privé-sfeer. Niet langer werd Aten voorgesteld met enkel de hiëroglief van de zonneschijf maar op fonetische wijze geschreven.
Niet langer werd de god aanbeden door de koning en de priesters in de besloten ruimt van de tempel, maar onder de mensen in de open lucht en onder de stralen van de zonneschijf. Hiermee was het monotheisme van Akhenaten een feit en volledig. Dit zou zo blijven tot zijn dood, acht jaar later.
Het verval en de nadagen van Akhenaten’s monotheïsme.
Met de dood van Akhenaten viel de door hem gecreëerde Aten-cultus bijna meteen uiteen. Mede door de druk van de priesters van de Amon-cultus en vanwege het feit dat veel mensen in het geheim door waren gegaan met de verering van de traditionele goden en de symbolen van deze goden in hun huizen verborgen hadden gehouden was de terugkeer van het polytheïsme onafwendbaar. De eerste drie jaar na de dood van Akhenaten regeerde Smenchkare over Egypte om hierna te worden opgevolgd door Akhenaten’s zoon Tutankhaten onder begeleiding van Ay. Tutankhaten verliet Akhetaten om zich weer te vestigen in Thebe en veranderde zijn naam in Toetankhamon. Nog veel te jong om zijn eigen beslissingen te nemen, was Toetankhamon waarschijnlijk niet veel meer dan een marionet van de priesters. Met de priesters in werkelijkheid aan de macht duurde het niet lang voordat de tempels welke Akhenaten had gebouwd in Akhetaten en in Thebe werden ontmanteld waarbij de bouwstenen werden hergebruikt voor de bouw van nieuwe tempels. Inscripties aan Aten werden geschonden en geschreven vermeldingen aangaande Aten uitgewist. Later ging men zelfs zover Akhenaten, Smenchkare, Toetankhamon en Ay van de officiële Koningslijst te wissen waardoor Amenhotep III direct door Horemheb werd opgevolgd, hiermee de eerste monotheïstische periode in de geschiedenis van de mensheid ontkennend.
Gebruikte boeken:
Toet-Ank-Amon – Otto Neubert
Akhenaten, King of Egypt – Cyril Aldred
The Oxford History of Ancient Egypt – Ian Shaw
Akhetaten's Blog 